Afet ve kriz, ne yazık ki ülkemizde sık sık kullandığımız kavramlar olmakla birlikte insan yaşamında geri alınamaz değişimler yaratan olaylardır. Bu yazıda afet, kriz ve kriz tepkileri kavramlarını ruh sağlığı bağlamında açıklayacak ve aralarındaki farklara da vurgu yapacağız.
Kriz Nedir?
Kriz, olumsuz sonuçları içerisinde barındıran, bireysel ya da göreceli küçük grupları (aile, şirket ve okul gibi) etkileyen durumları tanımlar. Kriz tanımı, afet veya acil duruma dönüşme olasılığını da içerisinde barındırır. İyi yönetilemeyen kriz durumları acil duruma dönüşebilir.
Kriz durumlarının ayırt edici özellikleri aşağıdaki gibidir:
- Belirli bir olaydan sonra ortaya çıkmaları
- Öznel stres durumlarının yaşanması
- Her zaman kullanılan baş etme becerilerinin işe yaramaması
- Duygusal ve davranışsal sorunların yaşanması
Krizler ortaya çıktıkları dönemlere ve durumlara göre de farklılık gösterir. Wiger ve Harowski krizleri dört başlık altında inceler:
- Gelişimsel krizler (belirli gelişimsel dönemler arasındaki geçişler)
- Uyum süreci gerektiren krizler (taşınma, okula başlama gibi)
- Durumsal krizler (belirli bir olay ya da durum sonrası ortaya çıkan krizler)
- Varoluşsal krizler (hayatın anlamını ve amacını sorgulama gibi)
Afet Nedir?
Afet, belirli bir coğrafyada ortaya çıkan, hem bireysel hem de kolektif stres yaratan, önemli kayıplara yol açan, toplumun yaşantısını sekteye uğratan doğal veya insan kaynaklı olaylardır. Afet durumları deprem, sel, tsunami gibi doğa olaylarının yanında terör olayları, trafik kazaları ve barajların yıkılması gibi insan kaynaklı olayları da içerir.
Afet durumları hakkında bilinmesi gereken önemli şeyi şöyle özetleyebiliriz: Afet olayların kendisi değil, sonucudur. Bu önemli tanım, kriz durumlarının nasıl afete dönüşebileceğini de açıklar.
Örneğin, deprem gibi bir doğa olayını önlemek mümkün olmayabilir. Fakat bu durumun yıkıcı etkisini azaltarak toplumsal olarak bu doğa olayından kaynaklanabilecek etkiyi azaltmak mümkündür. Bu nedenle her deprem bir afet ile sonuçlanmayabilir.
Afetlerin Epidemiyolojisi Araştırma Merkezi (The Center for Research on the Epidemiology of Disasters, CRED) bir durumun afet sayılabilmesi için aşağıdaki özelliklere sahip olması gerektiğini belirtir:
- 10 ya da daha fazla kişinin yaşamını kaybetmesi
- 100 kişinin durumdan birebir etkilenmesi
- Uluslararası yardıma gereksinim duyulması
- Acil ulusal eylem planının hazırlanması
Afet ve Kriz Tepkileri Nelerdir?
Kriz durumları bireyleri ya da görece daha küçük grupları etkileyen olayları tanımlarken, afetler büyük boyutlu ve bir topluluğu etkileyen durumlar olarak tanımlanır. Bu nedenle kriz durumları iyi yönetilmediği zaman afete dönüşme olasılıkları mevcuttur. Fakat her kriz her zaman bir afet ile sonuçlanmayabilir.
Kriz durumlarında dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, krizlerin durumun ya da olayın kendisine değil; insanların tehdit olarak algıladıkları duruma verdikleri öznel tepkileri içermesidir.
Kriz durumları beklenen (örneğin uyum süreci gerektiren krizler) ya da beklenmeyen/ öngörülemeyen (örneğin terör saldırıları) büyük ya da küçük olaylar karşısında gösterdikleri korku, kaygı, şaşkınlık, ve kafa karışıklığı tepkilerini içerir.
Wiger ve Harowski özellikle şu detayın altını çizer: Her travmatik olay bir kriz yaşanmasına neden olmayabilir. Her bireyin olaylar karşısında verdiği tepki farklılık gösterir. Bu nedenle aynı olayı yaşayan iki kişiden biri bu olayı çok kolay atlatabilirken diğeri profesyonel yardıma ihtiyaç duyabilir.
- Kriz tepkileri, stres tepkileri ile benzerlik gösterir. Fakat kriz durumlarının belirli bir başlangıcı vardır. Bu krize neden olan olay bellidir.
- Bunun yanında her kriz durumu stres yaratırken her stresli durum bi kriz sonucu oluşmaz.
- Ayrıca kriz durumu patolojik bir durum da değildir. Kriz belirtileri sadece kişinin normal olmayan bir olaya verdiği normal tepkilerdir. Bu kriz tepkilerinin bir süre sonra normale dönmesi beklenir. Bu süre ise durumdan duruma farklılık gösterir.
Bu makaledeki bilgileri faydalı bulduysanız “Travmatik Tepkiler Nelerdir?” ve "Hayatta Kalanın Suçluluğu Neden Olur ve Nasıl Başa Çıkılır?" yazılarımız da ilginizi çekebilir.
Kaynaklar Cornell, D. G. ve Sheras, P. L. (1998). Common errors in school crisis response: Learning from our mistakes. Psychology in the Schools, 35, 297-307.
Erdur- Baker, Ö. (2017). Afetler, travmalar, krizler ve travmatik stres tepkileri. In Erdur- Baker, Ö., Doğan, T. (eds), “Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik ilk yardım” (3-24). Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği: Ankara.
Shaluf, I. M., Ahmadun, F. ve Said, A. M. (2003). A review of disaster and crises. Disaster Prevention and Management, 12(1), 24-32
Wiger, D. E. ve Harowski, K. J. (2003). Essentials of crisis counseling and intervention. Hoboken, New Jersey: John Wiley and Sons.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.