Psikolojik travma, bireylerin bir kriz ya da afet durumu sonrasında her zaman kullandıkları başa çıkma becerilerinin yetersiz kalması, ve bireyin işlevselliğinin sekteye uğramasını içerir. Bu durumun sonucunda travmatik tepkiler ortaya çıkar.
Travmatik Tepki Nedir?
Travmatik tepkileri genel olarak bir kayıp sonrasında deneyimleriz. Bu kayıp sevilen birisinin hayatını kaybetmesi ya da bir objeyi kaybetmeyi de içerebilir. Kayıplar sonrası yaşanan sürece yas adı verilir ve bireyler bir iş kaybı, bir eşyanın kaybı ya da maddi bir kayıp sonrası yas sürecine girip yas tepkileri gösterebilirler.
Yas tepkilerinin kaybın üzerinden altı ay geçmesine rağmen azalmaması, hatta giderek artan şekilde devam etmesi durumu patolojik yas olarak adlandırılır.
Travmatik Tepki Çeşitleri Nelerdir?
Erdur-Baker (2017), travmatik bir olay sonrasında sıklıkla görülen tepkileri şu dört alt başlık altında toplar:
- Duygusal tepkiler: Şok, öfke, çaresizlik, boşlukta hissetme, hissizlik, aşırı korku, suçluluk, yas, ümitsizlik, sinirlilik hali, karamsarlık, panik ve utanç, değersizlik hissi
- Bilişsel tepkiler: Konsantrasyon güçlüğü, karar verememe, kafa karışıklığı, kendine saygı duymama, endişe hali, kendini suçlama, istenmeyen düşünce ve anılar, kendine saygı duymama
- Fiziksel (somatik) tepkiler: Yorgunluk, bitkinlik, uykusuzluk, uyku düzeninde bozulma, tedirginlik, baş ağrısı, iştahsızlık, gerginlik, cinzel isteğin azalması, bulantı, baş dönmesi ve göğüs ağrıları
- Davranışsal ve sosyal tepkiler: Afet, kriz anını hatırlatan uyaranlardan kaçınma, yerinde duramama, ani irkilme, sosyal geri çekilme, güvensizlik, şüphecilik, yargılayıcı ve suçlayıcı olma
Travmatik Tepkiler Kimlerde Görülür?
Tepkiler, travmatik durumun hemen sonrasında gözlendiğinde normal olarak kabul edilir ve zamanla yoğunlukların azalması, ortadan kaybolması beklenir. Fakat bu tepkiler bazen daha uzun süre kendisini gösterebilir ve hatta patolojiye dönüşebilir.
Başa çıkma becerilerimizin doğal olarak yetersiz kaldığı travmatik durumlardan her birey aynı şekilde etkilenmez. Bireyleri zorlu yaşam olayları karşısında daha güçlü kılan veya tam tersi daha incinebilir kılan bazı faktörler bulunur.
Bu bireysel faktörler, travmatik tepkilerin doğasını etkiler. Bu noktada potansiyel risk faktörlerini şöyle sıralayabiliriz:
- Bilişsel etmenler (IQ, hafıza, öğrenme hızı gibi)
- Baş etme ve tepki stilleri (ruminasyon, kaçınma gibi)
- Kişilik etmenleri (saldırganlık, kaygılı kişilik gibi)
- Psikopatolojinin varlığı
- Psikofizyolojik etmenler
- Sosyo-ekolojik etmenler (sosyo-ekonomik durum, sosyal destek, aile kökenleri gibi)
Ek olarak, yaş ve toplumsal cinsiyet travmatik olaylar sonrası tepkileri etkileyen faktörlerin başında gelir.
- Kadın ve erkekler benzer travmatik tepkiler göstermelerine karşın bu tepkileri ortaya koyma şekilleri farklı olabilir. Kadınlar daha çok depresyon, ve anksiyete belirtileri gösterirken erkeklerde madde kullanımı ve öfke patlamaları daha sık görülebilir.
- Bunun yanında kadınların travmatik yaşantılara maruz kalma olasılıkları (şiddet, taciz gibi) daha yüksek olduğu için travmatik stres belirtileri göstermeleri daha olasıdır.
- Bunların yanında çocuklar ve ergenler, travmatik olarak riskli grubu oluşturur.
- Afet ve kriz durumu sonrası alınan sosyal destek de travmatik tepkilerin doğasını etkiler. Travmatik bir olay sonrası arkadaşlardan, aileden ya da çevreden alınan destek travmatik tepkilerin ve risk faktörlerinin azalmasına yardımcı olur.
Kısacası, travmatik bir olay sonrası bireylerin tepkilerini etkileyen temel faktörleri üç ana başlık altında inceleyebiliriz:
- Kişisel özellikler (başa çıkma becerileri, önceki travmatik yaşantılar)
- Afet ya da kriz durumunun büyüklüğü (kayıplar)
- Afet ve kriz durumu sonrası çevre (sosyal destek)
Bu nedenle kriz ve afet durumları sonrası ortaya çıkan duygusal, bilişsel, fiziksel ve davranışsal tepkileri değerlendirirken üç temel faktörü de unutmamak çok önemli.
Hatırlatma: Tabii ki burada şunu da hatırlamalıyız: Bu tepkiler aynı anda oluşan onca duyguyu kaldırmakta zorlanan beden ve zihnin verdiği çok normal tepkiler. Travma doğası gereği günlük hayatın akışının çok dışında gelişen bir durum olduğu için bedenin ve zihnin bu durum içerisinde hiçbir şey yaşanmamış gibi kalmasını bekleyemeyiz. Bu gerçekleri kendimize ve çevremizde içerisinde bulunduğu durumla başa çıkmakta zorlanan sevdiklerimizle paylaşmak, sürecin yükünü bir nebze de olsa hafifletmeye yardımcı olabilir.
Heltia uygulamasını indirerek travma dahil tüm konularda psikolojik destek alabilir, online terapi yoluyla iyileşme sürecinize başlayabilirsiniz.
Bu makaledeki bilgileri faydalı bulduysanız “Afet ve Kriz Tepkileri” ve "Yas Nedir? Yas Tepkileri Nelerdir?" yazılarımız da ilginizi çekebilir.
Kaynaklar:
DiGangi, J. A., Gomez, D., Mendoza, L., Jason, L. A., Keys, C. B., ve Koenen, K. C. (2013). Pretrauma risk factors for posttraumatic stress disorder: A systematic review of the literature. Clinical Psychology Review, 33(6), 728-744.
Erdur- Baker, Ö. (2017). Afetler, travmalar, krizler ve travmatik stres tepkileri. In Erdur- Baker, Ö., Doğan, T. (eds), “Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik ilk yardım” (3-24). Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği: Ankara.
Fordham, M. (2003). Gender, disaster, and development: The necessity for integration. In Natural Disaster and Development in a Globalizing World. London: Routledge.
Fullerton, C. S. ve Ursano, R. J. (2005). Psychological and psychopathological consequences of disasters. In Lopez-Ibor, J. J., Christodolou, G., Maj, M., Sartorious, N., Okasha, A. (eds). Disasters and mental health. New York: NY: Wiles pp 13-36.
North, C. S. ve Pfefferbaum, B. (2013). Mental health response to community disasters: a systematic review. Jama, 310(5), 507-518.
Stroebe, M., Hansson, R., Stroebe, W., Schut, H. eds. (2001). Handbook of bereavement research: consequences, coping, and care. Washington, DC: American Psychological Association.
World Health Organization (WHO) (2011). Psychological first aid: Guide for field workers.
Yehuda, R., ve Davidson, J. (2000). Clinician manual on posttraumatic stress disorder. London: Science Press ltd.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.