Bir kişilik testi çözdükten veya burç yorumu okuduktan sonra “Aynı ben!” diye düşündüğünüz oluyor mu? Bunların size özel yazılmadığını bildiğiniz halde sanki öyleymiş gibi geliyor mu? Buna psikolojide “Barnum etkisi” veya "Forer Barnum etkisi" deniyor.
Bu yazıda Barnum etkisi nedir psikoloji açısından açıklayacağız, nereden geldiğinden ve inançlarımızı nasıl etkileyeceğinden bahsedeceğiz. Öncelikle, Barnum etkisinin de içinde yer aldığı “bilişsel önyargı” kategorisinin bir tanımını yapalım:
Bilişsel Önyargı ve Eğilimler Nelerdir?
Bilişsel önyargı (İngilizce adıyla ”cognitive bias”); bilgi edinme, yorumlama ve karar alma sürecinde mantıksallıktan bilinçsiz olarak sapmamızı sağlayan durumlar bütünüdür. Örneğin “sürü psikolojisi” dediğimiz çoğunluğu takip etme yatkınlığı da bir bilişsel önyargı/eğilimdir.
Bilişsel önyargılar herkes tarafından deneyimlenebilir, hayatımızın her noktasını etkileyebilir. Araştırmalar hala neden oluştuklarıyla ilgili kesin bir bilgi verememekle birlikte, farkındalığımızı artırarak yönetmeye çalışmamız gerekir.
Barnum Etkisi Nedir?
Barnum etkisi, genel ifadeleri kişiselleştirilmiş olarak algılama eğilimini ifade eden bir psikolojik fenomendir. Bu etki, ismini ünlü şovmen ve iş adamı P.T. Barnum’dan alır.
Şovlar düzenleyen Barnum’un ünlü sloganı “Herkese uygun bir şeyimiz var!” idi, böylelikle bol bol müşteri çekiyordu.
Genellikle:
- Astroloji ve burç yorumları
- Tarot
- Falcılık ve medyumluk
- Belli kişilik testleri, Barnum etkisini en çok deneyimlediğimiz yerlerdir.
Birçok insan, olabildiğince kapsayıcı olması için belirsiz yazılan ifadeleri kendine uygun bulma eğilimindedir. Bilinçaltlarında bu kişilik yorumlarını kendi deneyimleri ve yaşadıklarıyla bağdaştırır, kendilerine uyuyormuş gibi algılar. Astrolojiye inanmanın arkasındaki psikoloji büyük oranda buna bağlıdır.
Barnum Etkisini Artıran Ögeler
Herkes bu tarz bilişsel önyargılara kapılabilir, ancak bazı durumlarda daha fazla yatkınlık olması söz konusudur. Örneğin:
- Kişilik analizi yapılmadan önce ayrıntılı bilgiler istenmesi,
- Analiz içerisinde verilen ifadelerin olumlu olması,
- Kişinin inanmaya istekli olması,
- Karşısındaki kişinin (medyum, astrolog vb.) bilgili ve yetkin olduğuna inanması gibi durumlar Barnum etkisini artırabiliyor.
Psikolog Bertram R. Forer’in uyguladığı bir psikolojik deneyden sonra popülerleşen bir terim olduğu için “Forer etkisi” veya “Forer-Barnum etkisi” olarak da bilinir. Gelin, birlikte bu deneyin nasıl yürütüldüğünü ve hangi bulguları ortaya koyduğunu inceleyelim:
Forer Deneyi
Bertram Forer, bu deneyi 1948 yılında kendi öğrencileri arasından 39 tanesiyle gerçekleştirmiş. Öğrencilerine bir psikolojik değerlendirme testi çözdürdükten sonra, her birinin sonuçlarına göre kişiselleştirilmiş bir bireysel analiz sunacağını söylemiş.
Öğrenciler testi çözdükten bir süre sonra kişilik analizi sonuçlarını dağıtmış, bu sonuçlar 13 tane ifadeden oluşuyormuş. Sonuçların kendilerine ne kadar uyduğunu 0-5 arası bir skalada değerlendirmeleri istendiğinde, ortalama 4.26/5 oranında bir benzerlik rapor edilmiş. Bu, herhangi bir psikolojik test içeriği için oldukça yüksek bir oran.
Tabii ki, işin içinde bir bit yeniği var: Öğrencilerine verdiği ifadeler aslında kişiselleştirilmiş değil. Forer bunları güncel basınların yıldız fallarından (hatta hepsini farklı burçlardan) derlemiş. Ancak yine de tüm öğrenciler özelleştirilmiş ifadeler aldıklarına, büyük ölçede onlara uygunluğuna inanmış.
Forer’in deneyinde kullandığı o 13 ifade de şu şekilde:
- “Başka insanların sizi sevmesine ve size hayran olmasına büyük bir ihtiyaç duyuyorsunuz.”
- “Kendinizi eleştirme eğiliminiz var.”
- “Büyük ölçüde, henüz avantaja dönüştürmediğiniz ve kullanılmayan bir kapasiteniz var.”
- “Bazı kişisel zayıflıklarınız olsa da, genellikle onları telafi edebiliyorsunuz.”
- “Cinsel uyumunuz sizin için problem yaratıyor olabilir.”
- “Dışarıdan disiplinli ve kontrollü gözükseniz de, içinizde daha endişeli ve özgüvensiz olabiliyorsunuz.”
- “Bazen doğru kararı verip vermediğiniz ve doğru şeyi yapıp yapmadığınız hakkında ciddi şüpheler yaşıyorsunuz.”
- “Belli bir miktar değişikliği tercih ediyorsunuz, sınırlandığınızda ve kısıtlandığınızda memnuniyetsiz oluyorsunuz.”
- “Bağımsız bir düşünür olmanızla gurur duyuyorsunuz ve başkalarının söylediklerini tatmin edici kanıt olmadan kabul etmiyorsunuz.”
- “Başkalarına kendinizi açıklarken fazla dürüst olmayı akıllıca bulmuyorsunuz.”
- “Bazen dışa dönük, nazik ve sosyalsiniz; bazen de içe dönük, dikkatli ve çekingensiniz.”
- “Arzularınızın bazıları gerçekdışı olma eğiliminde.”
- “Hayattaki en büyük hedeflerinizden biri güvenlik.”
Forer, bu deneyi daha sonra birçok kez farklı insanlarla da tekrarlamış ve sonuçların büyük ölçüde aynı kaldığını belirtmiş. Barnum efekti de buradan doğmuş.
Forer-Barnum Etkisine Karşı Neler Yapılabilir?
Bu başlık altında Barnum etkisi ile mücadele etmek, farkındalık kazanmak için uygulayabileceğiniz birkaç önerimiz var:
1. Belirsizliklere Dikkat Etmek
Forer’in deneyindeki cümlelerden de görebileceğiniz üzere, genelleştirilmiş ve belirsiz sözler Barnum etkisinin artmasına büyük ölçüde katkı sağlıyor. “Bazen”, “belli durumlarda”, “olabilir” gibi yuvarlak ifadeleri fark edin, bunları söyleyerek aslında neleri söylemediklerine dikkat edin.
Örneğin, “Bazı kişisel zayıflıklarınız olsa da, genellikle onları telafi edebiliyorsunuz” cümlesi dünya üzerindeki herhangi bir insanı tarif ediyor aslında. Bu sebeple o anki durumunuzla bağdaştırıp kendinize uygun bulmanız oldukça normal. Ancak kişisel olarak sizi hedeflemediğini hemen görebildiğiniz anda inanç durumunuz değişecektir.
2. Verilen Bilgileri İncelemek
Belirttiğimiz gibi, Barnum etkisini artıran faktörlerden biri sunulan ifadelerin olumlu olması. Kendimize pozitif özellikler atfetmeye daha eğilimli olduğumuz için, bu tarz kaynaklar da bundan faydalanmayı gözetir. Eğer burç yorumu veya kişilik testi sonucunuz sadece olumlu yorumlar yapıyorsa ve negatif yorumları da olabildiğince yuvarlak veriyorsa Barnum efekti güçlü olabilir.
3. Kaynağı İrdelemek
Size kişilik analizini sunan kaynağın yetkinliği de önemli bir faktör. İnternette rastgele bulduğunuz bir kişilik testi mi, yoksa size bilimsel parametrelere uygun bir test öneren psikologunuz mu daha güvenilirdir?
Şunu da özellikle belirtelim: Bu ‘yetkin’ olan kaynaklarda da Barnum etkisi geçerli olmuyor demek değil. Ancak bilginin kaynağı hiçbir güvenilirlik sunmuyorsa, Barnum etkisi deneyimliyor olma şansınız çok daha fazla olacaktır.
4. Kendinize Soru Sormak
En son kendinize şunu sorun: “**Bu yorum herhangi biri için geçerli olabilir mi?**” Aklınıza arkadaşlarınızı, tanıdıklarınızı, istiyorsanız aynı burçtan kişileri getirin ve uygunluğunu tartın. Eğer cevabınız “Evet”se, ilk etapta düşündüğünüz kadar kişiselleştirilmiş bir sonuç değil demektir.
Ancak bu, tabii ki burç yorumlarını takip etmemeniz için bir sebep değil. Benlik algısını geliştirmek, kendini ve çevresini daha iyi tanımak, hatta sadece eğlence için bu tarz içerikler tüketen birçok insan var. Önemli olan sadece tamamen içselleştirmemek, mutlak doğruymuş gibi davranmamak.
Benlik algısı, gelecek kaygısı gibi problemlerle başa çıkmak için bazen profesyonel yardıma da ihtiyaç duyabilirsiniz. Heltia uygulaması üzerinden online terapi alabilir, mental sağlığınızı iyileştirmek için bir adım atabilirsiniz.
Bu içeriği faydalı bulduysanız, “Belirsiz Kayıpla Yaşamayı Öğrenmek” ve “Astrolojiye İnanmanın Arkasındaki Psikoloji” başlıklı makaleleri de inceleyebilirsiniz.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.
Kaynaklar:
Le Cunff, Anne-Laure. “The Barnum Effect: Why we love astrology and personality tests.” NessLabs.
Vohs, Kathleen D. “Barnum Effect.” Brittanica.