“Hafıza problemi yaşıyor musunuz?” sorusuna ne yanıt verirdiniz? Pek çok insan zaman zaman çeşitli unutkanlıklar yaşadığını söylerdi. Peki, soruda kastedilen problemin herhangi bir şeyi unutmak değil, bir şeyi yanlış hatırlamak üzerine olduğu söylense ne düşünürdünüz?
Hafızada ortaya çıkan problemlerden ilk akla geleni unutkanlık olsa da bir şeyi hatırlamak bazen bir problem hatta büyük bir problem olabilmektedir. Aklınıza geldiğinde size acı veren olaylardan söz etmiyoruz. Bu yazının konusu farkında olmadan yanlış hatırlanan anılar üzerine.
Sahte Anı - False Memory
Yanlış hatırlanan anılar literatürde sahte anı ya da “false memory” olarak bilinir. Sahte anı, olmamış bir olayı anımsamak ya da olmuş bir olayı olduğundan farklı şekilde hatırlamak olarak tanımlanabilir. Psikoloji literatüründe “sahte anı” çalışmalarıyla tanınan Otgaar ve meslektaşları (2018) bu fenomeni bir illüzyon olarak tanımlamışlardır.
İllüzyonlar duyu yanılsamalarıdır ve insan zihninin hata yaptığı, gerçekte olanı yakalayamadığı zamanlarda ortaya çıkar. Sahte anılar da insan zihninin hata yaptığı zamanlardan birine örnek olarak verilebileceği için onlar da birer illüzyondur. Ve tıpkı illüzyonlarda olduğu gibi kişi gerçeği kaçırdığının farkında değildir. Yani olmamış bir olayı sanki yaşanmışçasına hatırlayabilir ya da olmuş bir olayı gerçeğinden tamamen farklı şekilde anımsayabilir ve bunun farkında olamaz.
Bir Sahte Anı Örneği
Bir video izlediğinizi varsayalım. Daha sonra bu videoyu izlediğinizden çok farklı bir şekilde hatırlamanız mümkün olabilir mi? Loftus ve Palmer (1974) isimli araştırmacılar katılımcılara izletilen bir videoya dair daha sonra sorulan sorularla insanların hatırladıklarının tamamen değiştiğini deneysel bir yolla kanıtlamıştır.
Deneyde farklı katılımcı gruplarına bir araba kazasının yer aldığı videolar izletilmiş. Bu videolarda kazanın gerçekleştiği anda arabaların hızları değişmekteydi. Daha sonra katılımcılardan bir anket doldurmaları istenmiş. Anketteki soru her bir katılımcı için aynı şeyi sormasına rağmen fiil değiştirilmişti. Bir ankette “Arabalar birbirlerine şiddetle çarptıklarında ne kadar hızlılardı?” sorusu varken bir başka ankette şiddetle çarpışmak fiili yerine “temas etmek” ifadesi kullanılmıştı. “Arabalar birbirlerine temas ettiklerinde ne kadar hızlılardı?”
Deney sonuçları, katılımcıların izledikleri videoda arabaların hızlarını doğru tahmin edebilmek için ankette yer alan sorudaki ifadeyi esas aldıklarını göstermiştir. Şiddetle çarpışmak ifadesi yöneltilen katılımcıların, temas etmek ifadesi yöneltilenlere göre daha yüksek hız tahmininde bulundukları görülmüştür.
Yukarıda anlatılan deney sonuçları oldukça öngörülebilir bir çalışma olabilir. Birine yönlendirici içerikli bir soru sorarsanız cevabı yönlendirdiğiniz şekilde almanız olasıdır. Ama burada çarpıcı olan kişinin hafızasının ona yardıma gelemeyişidir! Olaya dair hatırlananlar dışarıdaki kaynaktan gelen bilgi karşısında tamamen çaresiz gibidir. Neden kendi hafızamıza ya da kendi hatırladıklarımıza başkalarından daha az güveniriz?
Legal Durumlarda Sahte Anılar
Sahte anı günlük hayatta tahmin edilenden daha fazla karşılaşılan bir durumdur. Ama bazı durumlarda bu anıların oluşması oldukça hayati olabilir. Görgü tanıklarının mahkemeye verdikleri ifadelerin katkısız gerçeği yansıttığından nasıl emin olunabilir? Görgü tanıklarının kendisi olaya dair hatırladıklarının tamamen gerçeği yansıttığından ne kadar emindir? 20. yy’da özellikle Amerika’da çok sayıda insan başkalarının yanlış hatırladığı anılarla verdikleri ifadeler sonucunda yargılanmıştır.
Sahte anı derya deniz bir literatür ve bu konudaki araştırmalar on yıllardır sürmekte. Sahte anıların oluşumu nasıl engellenir? Bir anının sahte olduğunu anlamanın yolları nelerdir?
Henüz bu alandaki sorulara tek doğru bir yanıt verebilmemiz mümkün değil. Çünkü psikoloji öyle bir çalışma alanıdır ki, insan zihni kendisi için çok esrarengiz bir çalışma alanı olan insan zihnini inceler. Başka hiçbir bilimde bu handikap olmadığı gibi, hiçbir bilimde sorulara cevap vermek için bu kadar güçlü bir ekipmanda yoktur.
Heltia uygulamasını indirerek online terapi alabilir, psikolojik destek alarak zihninizi ve kendinizi daha iyi anlayabilirsiniz.
Bu içeriği beğendiyseniz Psikolog Elif Ertekin'in bir diğer yazısı olan “Çocukluktaki Sorunların İlişkilere Yansıması” yazısını da ziyaret edin. Ayrıca "Çocuğunuz Özgüvenli mi, Sınırsız mı?" yazımıza da göz atabilirsiniz.
Sayfa içeriği yalnızca bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurunuz.
Kaynaklar:
Tonckens, N. L. Loftus and Palmer (1974): Reconstruction of Automobile Destruction.
Otgaar, H., Houben, S. T., & Howe, M. L. (2018). Methods of studying false memory. In Handbook of research methods in human memory (pp. 238-252). Routledge.